Bu gün Bişkekdə Türk Dövlətləri Təşkilatının 11-ci sammiti keçirilir.
Bununla bağlı “RİA Novosti”nin yaydığı analitik məqalədə bəzi məqamlar diqqət çəkib.
Pyotr Akopovun müəllifi olduğu məqalədə bildirilir ki, Rusiyanın Şərqə (bəzən Qlobal Cənub da deyirlər) üz tutmasına səbəb təkcə Qərblə qarşıdurma deyil, həm də ölkənin obyektiv geosiyasi maraqları və dövrün ruhu (yəni ağırlıq mərkəzində aydın yerdəyişmə) səbəb olur:
“Ona görə də Şərqdə baş verən bütün proseslər (təkcə münaqişələr deyil, həm də bir regiona, etnik qrupa, dinə və s. mənsubiyyət ətrafında qurulan inteqrasiya prosesləri) indi bizim üçün daha önəmlidir. Xüsusən də bu, Rusiyanın tərkibində olmuş və bizimlə ortaq tarixə malik qonşu regionlara aiddirsə.
Bu gün Bişkekdə Rəcəb Tayyib Ərdoğanın rəhbərliyi ilə türk dövlətləri başçılarının sammiti açılacaq. Təkcə Əliyev, Tokayev, Mirziyayev, Berdiməhəmmədov, Japarov yox, Viktor Orban da orda olacaq. İllik sammitin sıra nömrəsi 11-dir - amma əslində bu, artıq bu il ikinci sammitdir: əvvəlki sammit cəmi dörd ay əvvəl Azərbaycanın Şuşa şəhərində keçirilib, lakin qeyri-rəsmi statusa malik olub. Amma bu, özlüyündə göstəricidir - türk xalqlarının əməkdaşlığı və koordinasiyası getdikcə daha da intensivləşir.
Ərdoğan Bişkekdən birbaşa Budapeştə gedəcək, daha sonra Bakıda keçiriləcək foruma gələcək, yəni Türk Dövlətləri Təşkilatının iki ölkəsinin paytaxtına səfər edəcək.
Türk Dövlətləri Təşkilatı cəmi beş ölkəni birləşdirir (və daha üç ölkə, o cümlədən tanınmamış bir ölkə (Kuzey Kıprıs – red.) müşahidəçi statusuna malikdir), lakin ən fəal və inkişaf edən dövlətlərarası birliklərdən biridir. Türk dünyasının birliyi hələ TDT-nin siyasi hədəfi kimi qarşıya qoyulmayıb, amma proses, necə deyərlər, başlayıb. Türkiyə üçü Mərkəzi Asiyaya aid olmaqla - Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Azərbaycanın - dörd postsovet respublikasının daxil olduğu birliyin şəksiz lideridir. Digər Mərkəzi Asiya dövləti Türkmənistan, Macarıstan (Macarlar özlərini türk hesab edirlər), eləcə də yalnız Türkiyə tərəfindən tanınan Şimali Kipr kimi TDT-də müşahidəçi statusuna malikdir. Beləliklə, Türkiyə postsovet respublikalarının üçdə birini - demək olar ki, Avropa Birliyinin iddia etdiyi qədər (üç Baltikyanı artıq onun bir hissəsidir, Moldova, Gürcüstan və Ukrayna isə növbədədir) - öz bayrağı altında toplayıb. Yəni Türkiyə Avropa ilə birlikdə postsovet məkanını Rusiyanın əlindən alır?
Heç də belə deyil: gözünü Ukraynanı ilhaq etməyə dikmiş Avropa belə artıq onu nə hərbi, nə də sülh yolu ilə Rusiyadan qoparmaq iqtidarındadır. Bundan əlavə, Avropaya inteqrasiya layihəsinin böhranı yalnız dərinləşəcək - həm ABŞ-la artan gərginlik, yəni birləşmiş Qərbdə potensial parçalanma, həm də daxili ziddiyyətlər səbəbindən, başqa şeylərlə yanaşı, Rusiya ilə qarşıdurma ilə də dərinləşəcək. AB-nin Cənubi Qafqaza nüfuz etməsi də real görünmür - məsələn, Gürcüstan Rusiya və Türkiyədən təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi baxımdan asılıdır. Coğrafiya taledir və tarixdə onu dəyişdirməyi bacaran nümunə demək olar ki, yoxdur.
Türkiyə, AB-dən fərqli olaraq, böyüklüyünü qəbul etdirməyə çalışmır - o, bir layihədə tamamilə fərqli xalqları keçmir (yunanlar və finlər kimi) və qlobal dominantlıq iddiasında deyil (AB isə anqlosaksların kiçik qardaşı kimi onların qloballaşma layihəsində, yəni dünyada hökmranlıq uğrunda mübarizədə iştirak edir) və hətta (hələ) hərbi təşkilat da qurmur (AB heç də NATO-dan sonra yaranmayıb – onun qabığıdır). Türkiyə yalnız ictimai şəkildə yalnız türk xalqlarının yaxınlaşmasına, onların dil və mədəniyyətini qoruyub saxlamağa kömək etmək, iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək, logistika dəhlizləri və nəqliyyat marşrutları yaratmaq, ümumiyyətlə, “vahid türk məkanı” ilə məşğul olmaq istəyir. Yaxşı, bura keçmiş sovet respublikalarının da daxil olması faktı elə indicə baş verdi, bunda Rusiya əleyhinə heç nə yoxdur, elə deyilmi?
Təbii ki, belə deyil, amma ona görə yox ki, Türkiyə antirusiya planlarına malikdir. Türklərin Avrasiya boyunca məskunlaşması əsrlərə dayanır və onlar Uzaq Şərqdən Macarıstana qədər olan ərazidə yaşayırlar. Türk dövlətləri tarixən gəldi və getdi - və son altı yüz ildə Türkiyə (Osmanlı İmperatorluğu) onların ən əhəmiyyətlisi (və əksər hallarda yeganə) olmuşdur. Amma Türkiyə türkləri həmişə Osmanlı İmperatorluğunun çoxluğu deyil, yalnız əsası olmuşlar - nəhəng, Sultan-Xəlifəliyə rəhbərlik etməklə, yəni bütün islam dünyası arasında liderlik iddiasındadırlar.
Xilafətdə milli faktor öz yerini imperiya və dinə vermişdi və türk milli layihəsi isə cəmi yüz il əvvəl Türkiyə Cümhuriyyətinin imperiya xarabalıqlarından çıxması ilə başladı.
Avropalılar türklərə Anadolunun bir hissəsini - boğazlar və şərq hissəsi olmadan - saxlayırdılar. Amma SSRİ-nin fəal köməyi ilə bolşeviklər Atatürkə kömək edərək, türk dövlətinin qurulmasına dəstək verdilər.
Yəni Moskva faktiki olaraq türklərə dövlətlərinin ən azı bir hissəsini qoruyub saxlamağa kömək etdi. Bu, daha çox onlara olan sevgisinə görə yox, Rusiyanın öz cənubunda Qərbə tabe dövlətlərin olmasını istəmədiyinə görə edilmişdi.
Eyni zamanda, SSRİ faktiki olaraq Rusiya imperiyasını bərpa etdi və sonrakı 70 ildə onun tərkibində olan türklər, ilk növbədə Orta Asiya xalqları ruslarla vahid dövlətdə yaşadılar. 1991-ci ildə onu tərk etməzdilər, lakin Qorbaçovun sərsəm islahatları və Yeltsinin onunla hakimiyyət uğrunda mübarizəsi SSRİ-ni məhv etdi. Orta Asiya respublikaları mahiyyət etibarilə vahid dövlətdən kənarda qaldılar və Türkiyə dərhal diqqətini onlara çevirdi.
Sonra türkdilli ölkələrin zirvəsində ilk görüşlər keçirilməyə başladı. Bu sammitlərdən sonra Türk Şurası, daha sonra isə Türk Dövlətləri Təşkilatı böyüdü. SSRİ-nin dağılmasından sonra özünə gələn Rusiya getdikcə cənub qonşularına diqqət yetirməyə başladı. Təkcə formal MDB vasitəsilə deyil, həm də Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının yaradılması, onların da bəzilərinin daxil olduğu KTMT hərbi təşkilatının güclənməsi, eləcə də Avrasiya İttifaqının formalaşması ilə. Rusiya və Türkiyə arasında Mərkəzi Asiyada təsir uğrunda mübarizə təbiidir, lakin unutmaq olmaz ki, bu, təkcə postsovet ölçüsünə malik deyil.
Hətta Rusiya İmperiyasında Türküstan bölgəsi (əvvəlcə Türküstan general-qubernatorluğu) mövcud idi və Orta Asiyanın türk xalqları SSRİ-nin tərkibində bir neçə yüz illik fasilədən sonra ilk dövlətçiliklərini aldılar. Bəli, bu, mahiyyət etibarı ilə muxtariyyət idi, lakin həm də xalqların inkişafı üçün bir çox vacib xüsusiyyətləri olan dilin, mədəniyyətin, təhsilin təkmilləşdirilməsi idi. Orta Asiya respublikaları ilə Rusiya arasında əlaqə çoxlarının düşündüyündən qat-qat dərin və ciddidir və onun qorunub saxlanması həm bu yeni dövlətlər, həm də Rusiya üçün eyni dərəcədə vacibdir.
Ona görə də Türkiyənin bu regionla bağlı inteqrasiya istəkləri Rusiya tərəfindən biganəliklə qəbul edilə bilməz, bizim üçün bu, təhlükəsizlik, iqtisadiyyat və geosiyasət məsələsidir.
Müstəqil Türkiyə özlüyündə Rusiyanın düşməni deyil, baxmayaraq ki, təkcə onun Ukraynaya silah tədarükü ilə bağlı deyil, həm də Rusiya türklərinə davamlı himayədarlıq cəhdləri ilə bağlı suallar var. Biz tariximizdə milli, dini birlik layihələrinin necə həyata keçirildiyini, daimi düşmənlərimiz tərəfindən linqvistik əsaslardan istifadə edildiyini tez-tez görmüşük.
Bəli, nəinki maraqlı olan, eyni zamanda həm postsovet məkanının, həm də Rusiyanın özünün parçalanmasına maraqlarını gizlətməyən anqlosakslar. Ona görə də biz maraqlıyıq ki, Mərkəzi Asiya gələcəkdə hansısa məqamda idarəçiliyinə düşmənlərimiz tərəfindən müdaxilə oluna biləcək bir layihənin bir hissəsinə çevrilmədən müstəqil qalsın.(Axar.az)
.jpeg)
